آشنایی با قنات/دکتر مهران مقصودی

آشنایی با قنات | روایت دکتر مهران مقصودی از قنات‌های ایران و جهان

قنات یا کاریز، راه‌آبی است که در زیرِ زمین حفر شده، تا آب در آن برای رسیدن به سطح زمین جریان پیدا کند. این جوی یا کانال در عمق زمین برای ارتباط دادنِ رشته‌چاه‌هایی است که از مادر چاه سرچشمه می‌گیرد. مادرچاه‌ها معمولاً یک چشمه زیرزمینی هستند.

قنات‌ها به‌منظور هدایت آب و مدیریّت آن برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می‌شوند. این کانالِ قنات ممکن است تا رسیدن به سطح زمین چندین کیلومتر طول داشته باشد و به محل خروجیِ آب دهانه کاریز یا سر قنات یا دهن فره می‌گویند.
قنات یکی از عمده‌ترین منابع تأمین آب به‌شمار می‌رفته و همین کاریزها بودند که ظرفیت آبدهی به مزارع بیش از ۶۰ هزار روستای کشور را داشتند.
با ورود فناوری جدید، چاه‌های عمیق جانشین قنات شد و استفاده از موتور پمپ به تدریج رایج شد و تمامی مناطق ایران را دربر گرفت.
احداث چاه‌های عمیق بدون برنامه‌ریزی خود باعث خشک شدن ۹۰ درصد از قنوات گردید به گونه‌ای که احیای آن‌ها امکان‌پذیر نیست زیرا حفر چاه‌های عمیق سطح آب را به میزان زیاد پایین برده است.

ابتکار ایرانیان که جهانی شد
از سه هزار سال پیش، کشاورزان ایرانی که در مناطق خشک و کویری کشور زندگی می‌کردند، دست به ابتکاری نوین زدند تا بتوانند در روزهای خشک و بی‌آبی، زمین‌های خود را سیراب کنند. در این ابتکار که شاهکار معماری ایرانی محسوب می‌شود، کشاورزان به حفر قنات یا کاریز پرداختند تا آب را از چشمه‌های جوشان به نقاط خشک و کم آب تحت کشت خود بکشانند؛ راهکاری که به‌زودی در سراسر جهان ایرانی گسترش یافت.
طبق آمار اخیر، تعداد قنات‌های فعال ۳۶ هزار و ۳۰۰ رشته بوده و مجموع طول کوره‌های قنات ۲۱ هزار و ۷۸۰۰ کیلومتر و مجموع طول میله‌های قنات ۱۵۸ هزار و ۲۶۸ کیلومتر تخمین زده شده است.

قنات ایرانی خود عبارتی است از مجموعه قنات‌های کشورمان (۱۱ قنات) که در فهرست میراث جهانی یونسکو در نشست استانبول در تاریخ ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسیده‌اند. ۱۱ قنات ایرانی به عنوان دومین پرونده زنجیرهای بعد از ثبت باغ‌های ایرانی و به عنوان بیستمین اثر ایران در لیست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
اسامی قنات‌های ثبت‌شده عبارتند از:

• قصبه گناباد
• بلده فردوس
• زارچ حسن آباد
• آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز
• جوپار کرمان
• اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم
• مون در اردستان
• وزوان و مزدآباد اصفهان
• ابراهیم آباد اراک

این قنات‌ها در شش استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان قرار دارند.

دکتر مهران مقصودی

عضو هیئت علمی دانشکده ی جغرافیا و رئیس موسسه جغرافیای دانشگاه تهران

+ نوشته شده در پنجشنبه ۵ مرداد ۱۴۰۲ ساعت 9:23 توسط بهمن طالبی  |